Инновационный проект

1. Інавацыйны праект «Укараненне мадэлі фарміравання моўнай культуры дзяцей дашкольнага і школьнага ўзросту на праваслаўных традыцыях і каштоўнасцях беларускага народа ва ўмовах дзяржаўнага двухмоўя»
2. Распрацоўшчык праекта: Камко Сяргей Антонавіч, дырэктар дзяржаўнай ўстановы адукацыі «Салтанаўшчынская сярэдняя школа», 8(01770)32335, е-mail: solt@nesvizh-asveta.gov.by
3. Навуковыя кансультанты:

Лукашанец Аляксандр Аляксандравіч – першы намеснік дырэктара па навуковай рабоце дзяржаўнай навуковай установы «Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі», акадэмік, доктар філалагічных навук, прафесар;

Кадол Фёдар Уладзіміравіч – загадчык кафедры педагогікі ўстановы адукацыі «Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт ім. Ф. Скарыны», доктар педагагічных навук, прафесар;

Фінькевіч Людміла Уладзіміраўна – дацэнт кафедры агульнай і дзіцячай псіхалогіі ўстановы адукацыі «Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка», кандыдат псіхалагічных навук, дацэнт;

Папова Таццяна Яўгенаўна – старшы выкладчык кафедры педагогікі і прыватных методык ДУА «Гомельскі абласны інстытут развіцця адукацыі», магістр педагагічных навук;

Бройка Аляксандр Васільевіч – дырэктар грамадскага аб’яднання «Цэнтр праваслаўнай асветы прападобнай Еўфрасінні Полацкай».

Тэл: 80292535616

EvfrosiniaPolotskaya@yandex.ru

4. Пералік устаноў адукацыі, на базе якіх плануецца ажыццяўленне інавацыйнай дзейнасці:

Дзяржаўная ўстанова адукацыі «Салтанаўшчынская сярэдняя школа» Мінскай вобласці.

5. Адрас,тэлефон установы адукацыі, якая распрацавала праект:

222635, аг.Салтанаўшчына, зав. Школьны, д.3, Нясвіжскі раён, Мінская вобласць, тэл. 8(01770)32335

6. Тэрміны рэалізацыі інавацыйнага праекта: 2019-2024 гады.

 

 

 

 

 

 

 

 

Абгрунтаванне мэтазгоднасці ажыццяўлення

інавацыйнай дзейнасці

 

Актуальнай для нашай краіны з’яўляецца праблема ведання яе грамадзянамі роднай мовы, яе актыўнага выкарыстання ва ўсіх сферах жыцця.

Сацыяльна-культурная сітуацыя, якая склалася, спрыяе таму, што ў цяперашні час свецкае выхаванне вызначае прыярытэты, падобныя да асноўных маральна-рэлігійных палажэнняў хрысціянства: абарона правоў і свабод асобы, арыентацыя на здаровы лад жыцця, умацаванне сям’і і роднасных адносін, выхаванне грамадзянскага абавязку. Актуальным становіцца супрацоўніцтва дзяржавы і царквы ў пашырэнні сфер выкарыстання беларускай мовы (у тым ліку і як богаслужэбнага). Сведчаннем таму з’яўляецца прысуджэнне прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «За духоўнае адраджэнне» Біблейскай камісіі беларускай праваслаўнай царквы за пераклад з арыгінальных моў і выданне кніг Новага Запавету на беларускай мове.

Моўная сфера жыцця любога грамадства, у тым ліку беларускага, вельмі складаная і далікатная. Тут, асабліва ва ўмовах блізкароднаснага двухмоўя, вялікую ролю іграюць моўныя густы грамадзян, стэрэатыпы, якія склаліся, нежаданне мяняць моўныя звычкі. Таму трэба ажыццявіць цэлы комплекс разнастайных мер і дзеянняў, каб беларуская мова рэальна заняла ў нашым жыцці тое месца, якое павінна займаць. Для гэтага неабходна забяспечыць лінгвістычныя, прававыя, адукацыйныя і сацыяльна-псіхалагічныя ўмовы (А.А.Лукашанец).

Немагчыма пераацаніць ролю праваслаўя ў фарміраванні нацыянальных моў усходнеславянскіх народаў – рускіх, беларусаў і ўкраінцаў. Акадэмік А.І.Падлужны быў адным з першых, хто заклікаў навукоўцаў зрабіць пераацэнку ўкладу праваслаўнай царквы ў развіццё нашай культуры, бо ва ўмовах рэлігійнай нецярпімасці зрабіць гэта было немагчыма.

Распаўсюджванне хрысціянства сярод усходніх славян суправаджалася з’яўленнем у іх арыгінальнага пісьменства. Гэта не адмаўлялася і раней, тым не менш пра гэта гаварылася мімаходзь, многія з’явы ў гэтай галіне або замоўчваліся, або атрымлівалі такую інтэрпрэтацыю, пры якой змяншалася значэнне царквы. Пісьменства на беларускіх землях было шырока распаўсюджана ўжо ў часы Кіеўскай Русі. Пра гэта сведчыць дзейнасць Еўфрасінні Полацкай і Кірылы Тураўскага, якога пры жыцці называлі ўсходнеславянскім Златавустам.

У Віцебску, а затым і ў Мсціслаўі былі знойдзены берасцяныя граматы, што сведчыць аб шырокім распаўсюджванні пісьменства ў сярэднявеччы на матэрыяле, на якім можна было пісаць. Але асноўнай крыніцай пісьмовых тэкстаў, цэнтрамі адукацыі і культуры гэтага перыяду былі манастыры.

Безумоўна, кнігі і іншыя дакументы царкоўнага зместу, акрамя жыцій святых і летапісаў, перапісваліся вельмі старанна, перапісчыкі не адступалі ад арыгіналу, захоўваючы царкоўнаславянскую мову. У дзелавых дакументах ужо ў гэты перыяд як у саміх правілах адлюстравання гукаў, так і ў словах выяўляюцца рысы мясцовых гаворак. Напрыклад, першым гістарычным помнікам, дзе відавочна праступаюць беларускія моўныя рысы, лічыцца дагаворная грамата смаленскага князя Мсціслава з Рыгай і Гоцкім берагам, датаваная 1229 годам. Сярод пісьмовых стыляў дзелавы неўзабаве займае вядучае месца. Пра гэта сведчыць Літоўская метрыка – дзяржаўны архіў Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага, які ўключае дакументы XIV-XVIII стагоддзяў.  У поўным зборы Літоўскай метрыкі налічваецца больш за 550 тамоў, а гэта азначае, што пісьмовая спадчына беларускай мовы той пары можа параўнацца хіба толькі з матэрыяламі рускай мовы, а ў колькасных адносінах відавочна іх пераўзыходзіць.

Пры дастаткова шырокім распаўсюджванні пісьменства абавязкова ўзнікае пытанне навучання, а такім чынам, і апісання мовы. Да гэтага на беларускіх землях, як і ў Кіеўскай Русі, у якасці навучальных выкарыстоўваліся богаслужэбныя кнігі «Псалтыр», «Часаслоў», «Біблія», якія служылі і падручнікамі граматы, і кнігамі для чытання. Яшчэ Ф.Скарына ў загалоўку сваёй Бібліі вызначыў яе прызначэнне: «Бивлия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька, Богу ко чти и людем посполитым к доброму научению».

Ф.Скарына ўнёс значны ўклад у распрацоўку беларускай літаратурнай мовы. Вялікая заслуга Ф.Скарыны перад сваім народам і ўсім славянскім светам у тым, што ён замацаваў беларускую мову ў высокай літаратуры еўрапейскага і сусветнага значэння – Бібліі – як мову раўнапраўную, «боскую», побач з класічнымі кананічнымі лацінскай, грэчаскай і старажытнаяўрэйскай мовамі (П.Г.Чыгрынаў).

У XV-XVI стагоддзях з’явіліся першыя граматыкі царкоўнаславянскай мовы. Найбольшую вядомасць набыла «Грамматіка словенска съвершеннаго искуства осьмой частей слова» Лаўрэнція Зізанія, выдадзеная ў 1596 годзе ў Вільні, прызначаная для вучняў брацкіх школ. Гэта была граматыка царкоўнаславянскай мовы, пабудаваная ў форме пытанняў і адказаў: «Что есть Грамматіка? – Грамматіка есть певное ведане жебысмы добре мовили и писали». Гэтую цытату А.А.Крывіцкі, А.Е.Міхневіч і А.І.Падлужны ўзялі ў якасці эпіграфа да навукова-папулярнай кнігі «Беларуская мова для небеларусаў» (Мн. «Вышэйшая школа», 1973). Эпіграф гэты быў вынесены на супервокладку, што прыцягнула да яго ўвагу. У выніку ўжо з кнігі, якая паступіла ў крамы, супервокладка была знятая, хоць пасля гэтага кніга была прадстаўлена на выставе ў Маскве ў першапачатковым выглядзе і заняла прызавое месца за афармленне. Аўтарам жа патлумачылі, што Л.Зізаній быў святаром, таму яго не варта цытаваць на бачным месцы.

У гэтай граматыцы пры тлумачэнні асобных з’яў царкоўнаславянскай мовы аўтар звяртаўся да прыцягнення элементаў беларускай мовы той пары, што не перашкаджала шырока выкарыстоўваць яе і на рускіх землях. У выніку ў ёй знайшлі адлюстраванне такія з’явы, як аканне, асаблівасці ўтварэння ступеняў параўнання прыметнікаў, форм займеннікаў тым, тых, той, сабе, а таксама лексем але, гумно, дам, дзеля, досыць, з друку, мовити і інш., якія да таго часу ўжо былі замацаваны ў старажытнабеларускай мове.

Але найбольшую ролю ў станаўленні пісьменства ў Беларусі і ў Расіі адыграла «Грамматикі словенския правилное синтагма» рэлігійнага дзеяча канца XVI – першай паловы XVII стагоддзя Мялеція Сматрыцкага (імя Мялецій ён узяў пры паступленні ў Дзярманскі манастыр у 1617 г.). Менавіта гэтую граматыку сумесна з арыфметыкай Магніцкага славуты рускі навуковец М.В.Ламаносаў назваў «брамай вучонасці». Гэта таксама граматыка царкоўнаславянскай мовы. Больш за стагоддзе яна была падручнікам у Беларусі, Маскоўскай Русі і на Украіне. У 1648 і 1722 гадах яна двойчы перавыдавалася ў Маскве і аказала істотны ўплыў не толькі на «граматыку рускай мовы» М.В.Ламаносава, але і стала ўзорам для сербскай, харвацкай, балгарскай і румынскай граматык. Мэту сваёй граматыкі М.Сматрыцкі бачыў у тым, каб навучыць правільна чытаць, разумець і пісаць тэксты на «занедбаном, а церкви нашей природном языке». Ён пастаянна адрозніваў царкоўнаславянскую мову ад простай рускай мовы (так тады называлася старажытнабеларуская мова) і нярэдка ў заўвагах і тлумачэннях выкарыстоўваў матэрыял апошняй. Асобныя прапановы ён перакладаў на старажытнабеларускую мову для больш глыбокага разумення тэксту. Напісаная ў грэчаскіх і лацінскіх мовазнаўчых традыцыях, яго граматыка адрознівалася выключнай лагічна стройнай структурай. М.Сматрыцкі быў першаадкрывальнікам многіх лінгвістычных тэрмінаў ва ўсходнеславянскім мовазнаўстве.

Старажытнабеларуская літаратурная мова таго часу не дазволіла М.Сматрыцкаму цалкам захаваць чысціню царкоўнаславянскоай мовы, таму навукоўцы не без падставы сцвярджаюць, што ён сваёй граматыкай кадыфікаваў тое, што атрымала назву ўсходнеславянскага зводу стараславянскай мовы. Больш таго, тыя, хто займаецца гісторыяй, сцвярджаюць, што фактычна варта гаварыць пра рускі, беларускі і ўкраінскі зводы гэтай мовы.

Граматыка М.Сматрыцкага праследавала толькі навучальныя мэты, і ў гэтым сэнсе мела вялікае культурнае значэнне. Але ў той жа час яна сыграла і пэўную грамадска-палітычную ролю. Да яе выдання прадстаўнікі каталіцтва і ўніяцтва нярэдка папракалі праваслаўных у тым, што яны карысталіся не ўнармаванай мовай, са слаба апрацаванай і недастаткова зразумелай граматыкай. Пасля выхаду граматыкі Мялеція Сматрыцкага гэтыя нападкі спыніліся.

Вялікае значэнне ў абароне праваслаўя меў палемічны твор М.Сматрыцкага «Фрынас, або Плач усходняй царквы». Гэты палемічны твор выказваў настолькі моцную падтрымку праваслаўю, што паставіў пад пагрозу нават жыццё аўтара. Таму ў далейшым ён быў вымушаны выступаць пад псеўданімам Феафіла Арфолага. Аднойчы яго нават абвінавацілі ў забойстве Іасафата Кунцэвіча, але даказаць гэтага не змаглі. Скончылася тым, што М.Сматрыцкі вымушаны быў перайсці ва ўніяцтва, як гэта зрабіў і Л.Зізаній.

У 1596 годзе Л.Зізаній выдаў таксама ў Вільні буквар «Наука ко читанию и розумению письма словянского», у якім быў змешчаны слоўнік пад назвай «Лексис, сиречь речения, въкратъце събраньны и из словенскаго языка на простый рускій діялектъ истолъкованы». У ім на старабеларускую мову перакладзена 1061 слова. Гэта нямнога, але гэта быў першы двухмоўны слоўнік на тэрыторыі ўсходніх славян. Ён паслужыў узорам для больш поўнага слоўніка Памвы Берынды «Легаконъ словеноросскій и именъ тлъкованіе», які уключаў ужо каля 7000 слоўнікавых артыкулаў. Ён быў выдадзены ў 1627 годзе ў Кіеве, затым перавыдадзены ў 1663 годзе. У першай частцы гэтага слоўніка ўтрымліваюцца царкоўнаславянскія і старажытнарускія, а таксама польскія, чэшскія, грэчаскія і лацінскія словы. Другая частка ўключае запазычанні. Усе яны тлумачацца праз старабеларускія.

Выключную ролю ў развіцці пісьменства ў Беларусі і станаўленні новай беларускай літаратурнай мовы адыграў выпускнік Магілёўскай духоўнай семінарыі (1812 г.) Іван Іванавіч Насовіч. Спачатку ён працаваў інспектарам і выкладчыкам рускай славеснасці Аршанскага духоўнага вучылішча, пазней займаў тыя ж пасады ў Мсціслаўскім духоўным вучылішчы, у 1818 годзе быў прызначаны яго рэктарам і адначасова выкладаў рускую славеснасць і лацінскую мову. У 1829 годзе ён прызначаецца наглядчыкам Маладзечанскага пяцікласнага дваранскага вучылішча, праз пяць гадоў яго пераводзяць выкладчыкам дваранскага вучылішча, а неўзабаве ён становіцца яго кіраўніком.

За трыццацігадовы перыяд творчай дзейнасці І.І.Насовіч пабываў ад самых ўсходніх да самых заходніх рэгіёнаў Беларусі (Свенцяны знаходзяцца зараз на тэрыторыі Польшчы). Яго прыцягвалі асаблівасці мовы мясцовых жыхароў, іх вусная народная творчасць, павер’і і звычаі. Ён увесь час вёў запісы асаблівасцей вымаўлення, лексічнага складу, прыказак і прымавак, фальклорных матэрыялаў, песень і павер’яў.

Пасля выхаду на пенсію ў 1843 годзе і наладжвання сямейнага побыту ў Мсціслаўі, куды ён пераехаў на пастаяннае месцажыхарства, І.І.Насовіч прыступіў да апрацоўкі сабраных матэрыялаў. Ужо да 1850 года ён падрыхтаваў для публікацыі «Кароткае філалагічнае назіранне над беларускай гаворкай», «Збор да 1000 беларускіх прымавак», «Кароткі збор беларускіх слоў».

Варта заўважыць, што ў сярэдзіне XIX стагоддзя Расійская археагра-фічная камісія і аддзяленне этнаграфіі Рускага геаграфічнага грамадства востра мелі патрэбу ў гістарычным слоўніку, які забяспечыў бы добрае разуменне тэкстаў старажытных дакументаў Вялікага Княства Літоўскага. Да 1852 года (года смерці) гэтую працу ажыццяўляў аднакурснік І.І.Насовіча па Магілёўскай семінарыі – Іван Іванавіч Грыгаровіч, які скончыў яшчэ і Санкт-Пецярбургскую духоўную акадэмію. Будучы членам археаграфічнай камісіі і яе галоўным рэдактарам, ён прарабіў каласальную працу па выданні гістарычных дакументаў, якія адносяцца да беларускіх земляў (дарэчы, ён падрыхтаваў і выдаў у 1853 годзе таксама збор твораў Георгія Каніскага), але слоўнікавую працу ён толькі пачаў. Таму ў верасні 1853 года тлумачэнне слоў з «Актаў, якія адносяцца да гісторыі Заходняй Расіі» (так тады называлі беларускія землі) было даручана І.І.Насовічу. І з гэтай працай ён бліскуча справіўся. За тры з паловай гады падрыхтаваў рукапіс слоўніка «Алфавітны паказчык старажытных беларускіх слоў», выбраных з «Актаў, якія адносяцца да гісторыі Заходняй Расіі», які змяшчае тлумачэнне каля 13 тысяч слоў. Імператарская Акадэмія навук высока ацаніла вартасці гэтага слоўніка і прысудзіла аўтару Увараўскую прэмію (1500 рублёў срэбрам).

У 1863 годзе І.І.Насовіч завяршыў другое даручэнне Расійскай акадэміі навук – падрыхтаваў рукапіс «Слоўніка беларускіх гаворак», які выйшаў з друку ў 1870 годзе і быў перавыдадзены ў 1983-м пад назвай «Слоўніка беларускіх гаворак». Гэтая назва цалкам адлюстроўвае сутнасць слоўніка, бо яна ўключае лексіку розных дыялектаў беларускай мовы, абапіраецца не толькі на запісы самога аўтара, але і на фальклорныя матэрыялы, а таксама на матэрыялы гістарычнага характару. Ён досыць поўны, бо ахоплівае больш за 30 тысяч слоў. Выданне карыстаецца шырокай папулярнасцю і сярод сучаснай інтэлігенцыі, якая піша па-беларуску.

Гэты слоўнік увекавечыў імя І.І.Насовіча, але наспела неабходнасць падумаць і пра помнік яго аўтару ў Мсціслаўі, які даў усходнім славянам не толькі Пятра Мсціслаўца, але і такую выдатную асобу, як Іван Іванавіч Насовіч.

У 20-я гады мінулага стагоддзя значны ўклад у беларускае мовазнаўства і станаўленне норм беларускай літаратурнай мовы ўнёс Мікалай Якаўлевіч Байкоў – выпускнік Маскоўскай духоўнай акадэміі (1913 г.). Ён з’яўляецца аўтарам тэрміналагічнага слоўніка па логіцы і псіхалогіі, сааўтарам чатырох руска-беларускіх перакладных слоўнікаў і сурэдактарам усіх выдадзеных або падрыхтаваных да выдання слоўнікаў. Самым буйным дасягненнем М.Я.Байкова, несумненна, з’яўляецца «Руска-беларускі слоўнік», падрыхтаваны ім сумесна з С.М.Некрашэвічам (1928 г.), які ўключае больш за  60 тысяч слоў.

Згаданыя далёка не ўсе праваслаўныя дзеячы, якія ўнеслі істотны ўклад у станаўленне і развіццё пісьменства ў Беларусі. Аднак і прыведзеныя факты сведчаць, што супрацоўніцтва праваслаўнай царквы і беларускай філалогіі мае глыбокія гістарычныя карані.

На сучасным этапе самым важным і актуальным для пашырэння сферы выкарыстання беларускай мовы становіцца адукацыйны аспект. Кожны вучань, заканчваючы школу, абавязаны валодаць дзвюма дзяржаўнымі мовамі настолькі, каб свабодна карыстацца імі ў любой сферы, а выпускнік ВНУ – свабодна ажыццяўляць сваю прафесійную дзейнасць. Асабліва гэта тычыцца педагогаў. Для службовых асоб валоданне дзвюма дзяржаўнымі мовамі павінна стаць абавязковай умовай прафесійнай падрыхтоўкі. Зразумела, каб сітуацыя змянілася, варта пашырыць беларускамоўнае асяроддзе (А.А.Лукашанец).

Пашырэнне беларускамоўнага асяроддзя адбываецца і за кошт выкарыстання беларускай мовы як богаслужэбнага (літургічнага).

У некаторых праваслаўных цэрквах набажэнствы праводзяцца на асаблівых старажытных мовах, тады як у іншых набажэнствы праходзцяь на сучасных мовах. Да прыкладу, у грэчаскай царкве ўжываецца «візантыйская грэчаская мова», у грузінскай царкве – старагрузінская, у рускай праваслаўнай царкве набажэнства праводзіцца на царкоўнаславянскай мове. Сербская і балгарская цэрквы перайшлі на сучасныя сербскую і балгарскую мовы.

Больш за сто гадоў выкарыстанне ў набажэнстве царкоўнаславянскай мовы з’яўляецца прадметам дыскусіі ўнутры рускай праваслаўнай царквы. Гэтае пытанне шырока абмяркоўвалася ў ходзе падрыхтоўкі і правядзення Памеснага Сабора 1917-1918 гадоў. Тагачасны Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі Ціхан і епіскап Полацкі Серафім выказваліся за «паляпшэнне мовы набажэнства». Была падрыхтавана новая рэдакцыя літургічных тэкстаў на славянскай мове, але да храмаў давесці яе не ўдалося. Умяшанне ўлад у справы царквы і грубая спроба русіфікаваць набажэнства прывялі да яе рэзкага непрыняцця царкоўнай грамадскасцю.

Відавочна, што набажэнства заклікана быць максімальна зразумелым, каб не губляць сваёй павучальнай сілы.

Разам з тым, укараненне любых змен у існуючую літургічную практыку (пераклад, рэдагаванне богаслужэбных тэкстаў) патрабуе асаблівай асцярожнасці і тактоўнасці, неабходна ўлічваць кансерватызм царкоўнай свядомасці, шматвекавую звычку да богаслужэбных тэкстаў, выразаў, славесных зваротаў [мітрапаліт Іларыён (Алфееў)]. Менавіта новая рэдакцыя Славянскага богаслужэбнага тэксту стала адной з прычын стараверскага расколу ў XVII ст., не зжытага і да гэтага часу.

«У беларускага народа выдатная літаратура, музыка, жывапіс, архітэктура, якія нас сілкуюць і якімі мы захапляемся. Нам дарагая наша выразная мова, якую трэба берагчы, вывучаць, развіваць. Нам пакінута ў спадчыну гераічная гісторыя, якую неабходна памятаць і напаўняць новымі здзяйсненнямі, каб з годнасцю перадаць будучым пакаленням беларусаў. Гэта каштоўныя складнікі, якія дазваляюць не згубіцца сярод мноства нацый і народнасцей, адчуваць сябе адзінай самабытнай сям’ёй, шанаваць сваю свабоду і незалежнасць» (А.Р.Лукашэнка. Пасланне беларускаму народу і Нацыянальнаму сходу 21 красавіка 2017 г.)

За гады дзяржаўнага суверэнітэту нашай краіны беларуская праваслаўная царква ўнесла значны ўклад у развіццё беларускай мовы. Сёння агульнадаступным з’яўляецца кананічны тэкст Новага Запавету на сучаснай беларускай мове, тэксты царкоўных набажэнстваў. У многіх храмах Рэспублікі Беларусь вядуцца пропаведзі на беларускай мове, у кожнай епархіі ёсць храмы, дзе на беларускай мове ідуць набажэнствы. На нашых вачах ідзе працэс стварэння сучаснай богаслужэбнай беларускай мовы. Неабходна далейшая далікатная настойлівая праца навучальных устаноў царквы, святарства і грамадскасці, каб беларуская мова рэальна заняла ў жыцці нашых парафій тое месца, якое павінна займаць.

Актуальнасць фарміравання моўнай культуры падрастаючага пакалення набывае асаблівую значнасць ва ўмовах сучаснага глабальнага зніжэння агульнай і моўнай культур адукаваных слаёў грамадства ў свеце і ў нашай краіне ў прыватнасці. Часткова зніжэнне агульнай моўнай культуры выклікана дэмакратызацыяй жыцця сучаснага грамадства, шырокім распаўсюджваннем свабоднай (непадрыхтаванай) публічнай гаворкі. Маўленне на радыё і тэлебачанні перастала служыць узорам літаратурнай нормы, многія публічныя персоны, выступаючы перад аўдыторыяй, не прытрымліваюцца літаратурных норм, дазваляюць сабе выкарыстоўваць гутарковую і прастамоўную лексіку, жарганізмы. Дапускаецца выкарыстанне ненарматыўнай лексікі ў публічных месцах. У наш час стала не сорамна пісаць з памылкамі.

Адукаваныя, культурныя і інтэлігентныя людзі павінны імкнуцца да захавання норм літаратурнай мовы. У аснове зніжэння агульнай і моўнай культур падрастаючага пакалення ляжыць разбурэнне традыцыйных духоўна-маральных норм грамадства. Пераадоленне існуючых выклікаў сучаснасці і рашэнне надзённых праблем сучаснага грамадства магчыма толькі на падставе традыцыйных духоўна-маральных норм і каштоўнасцей нашага народа.

Беларусь адносіцца да такіх дзяржаў, этнічны склад якіх фарміраваўся на працягу многіх стагоддзяў. Для беларускіх земляў гістарычна заўсёды была характэрная шматнацыянальнасць насельніцтва, шматканфесіянальны, шматкультурны ўклад жыцця. Тут заўсёды жылі разам з тытульнай нацыяй беларусаў палякі, рускія, украінцы, літоўцы, габрэі, татары і прадстаўнікі іншых народаў. Рэлігійныя, культурныя і этнічныя адрозненні паміж прадстаўнікамі розных нацыянальнасцей і канфесій заўсёды былі досыць глыбокія.

Аднак, традыцыйная для беларускага грамадства нацыянальная, канфесійная і культурная неаднастайнасць не стварае рэальных сацыяльных пагроз. Наша нацыянальная дзяржаўнасць будуецца на традыцыйных для нашага народа ўзаемапавазе, талерантнасці, добрасуседстве. Беларуская ментальнасць не ствараецца на хісткім падмурку русафобіі, ашалелага нацыяналізму, шавінізму, распальванні нянавісці і варожасці да іншых народаў і сваіх суседзяў. Для нашага грамадства не характэрная сітуацыя, якая склалася ў Заходняй Еўропе і некаторых суседніх краінах.

Усе гістарычна традыцыйныя для Беларусі рэлігіі (праваслаўе, каталіцтва,  пратэстанцызм, уніяцтва, іслам і інш.) фарміравалі на працягу многіх стагоддзяў духоўнасць і культуру беларускага народа, яго нацыянальны менталітэт. Пры гэтым праваслаўе з’яўлялася і з’яўляецца рэлігіяй большасці насельніцтва нашай Айчыны, культураўтваральнай рэлігіяй беларусаў, якая адыграла вызначальную ролю ў гістарычным станаўленні і развіцці духоўных, культурных і дзяржаўных традыцый беларускага народа.

«Гістарычна склалася так, што Беларусь стала гасцінным домам, дзе можна пазнаёміцца з культурай, звычаямі многіх народаў... Такая культурная, рэлігійная разнастайнасць з’яўляецца не яблыкам разладу, як у іншых кропках планеты, а служыць ўзаемным ўзбагачэннем. Гэтага ўдаецца дасягнуць дзякуючы ўзважанай, мэтанакіраванай палітыцы дзяржавы ... для ўсіх Беларусь стала прыкладам міралюбства, талерантнасці, міжнацыянальнага братэрства. І тут мы павінны выказаць шчырую ўдзячнасць усім рэлігійным канфесіям, прадстаўнікам нацыянальных дыяспар, якія сваёй канструктыўнай, гуманістычнай пазіцыяй кансалідуюць беларускае грамадства» (Пасланне Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А.Р.Лукашэнкі беларускаму народу і Нацыянальнаму сходу 21 красавіка 2017 г.).

Створаная ў дзяржаўнай установе адукацыі «Салтанаўшчынскі навучальна-педагагічны комплекс дзіцячы сад – сярэдняя школа» сістэма выхавання за час рэалізацыі шэрагу педагагічных праектаў па праблемах духоўна-маральнага выхавання (2011-2019), накіраваная на фарміраванне ў навучэнцаў моўнай культуры, сістэмы духоўна-маральных каштоўнасцей і ўменне з іх пазіцый ацэньваць свае дзеянні і ўчынкі. Тут не толькі адбываецца засваенне навучэнцамі сістэмы ведаў, але і фарміраванне ў іх матывацыі ўчынкаў, засваенне норм паводзін, характэрных для праваслаўнай культуры. Важна забяспечыць фарміраванне светапогляду навучэнцаў, усвядомлены выбар імі маральных арыенціраў, правільны адбор крытэрыяў ацэнкі думак, слоў і дзеянняў (з пазіцый дабра і зла).

Навізна інавацыйнага праекта – у рэалізацыі ідэі аб’яднання ўсіх рэсурсаў (матэрыяльных, чалавечых, інфармацыйных, эканамічных і г.д.) у адзіную культурную прастору як вынік працы ўстановы адукацыі з рознымі сацыяльнымі партнёрамі ў папярэдніх інавацыйных праектах.

 

Фармулёўка мэты і задач (мэта як чаканы вынік, задачы як крокі па дасягненні пастаўленай мэты)

 

Мэта праекта: павышэнне ўзроўню моўнай культуры навучэнцаў на праваслаўных традыцыях і каштоўнасцях беларускага народа ва ўмовах дзяржаўнага двухмоўя ў сучаснай адукацыйнай прасторы.

 

Задачы інавацыйнага праекта:

1. Вызначыць аптымальныя варыянты і параметры ўзаемадзеяння ўстаноў і арганізацый (органаў дзяржаўнага кіравання і ўпраўлення адукацыі, устаноў адукацыі, сям’і, структур беларускай праваслаўнай царквы, грамадскасці) у рэалізацыі задач павышэння ўзроўню моўнай культуры навучэнцаў на праваслаўных традыцыях беларускага народа ва ўмовах дзяржаўнага двухмоўя.
2. Выхоўваць у навучэнцаў пачуццё любові да Айчыны, сацыяльнай адказнасці і маральнага абавязку, чалавекалюбства і міласэрнасці з выкарыстаннем рэгіянальнага кампанента, ведання мясцовых святых і святынь, на аснове любові да малой радзімы.
3. Распрацаваць метадычныя рэкамендацыі па забеспячэнні пераемнасці ў рэалізацыі праграм духоўна-маральнага выхавання навучэнцаў розных ступеняў адукацыі.
4. Стварыць метадычныя і інфармацыйныя рэсурсы для вучэбна-метадычных комплексаў новага пакалення па рэалізацыі праграмнага зместу духоўна-маральнага выхавання навучэнцаў.

 

Апісанне навуковых тэорый і распрацовак, на аснове якіх створаны інавацыйны праект

 

У сувязі з глабалізацыйнымі працэсамі, якія адбываюцца ў цяперашні час, у сусветнай педагагічнай тэорыі і практыцы шырокае асвятленне атрымала праблема духоўна-маральнага выхавання асобы. Духоўна-маральнае выхаванне разглядаецца як далучэнне падрастаючага пакалення да этнічнай, агульнанацыянальнай і сусветнай культуры ў мэтах духоўнага ўзбагачэння і фарміравання гатоўнасці моладзі да змен для жыцця ў шматкультурным асяроддзі. Асаблівую актуальнасць дадзеная праблема набывае ў сувязі з актывізацыяй міжнароднага супрацоўніцтва, пашырэннем інфармацыйнай прасторы. Адным з важных сродкаў духоўна-маральнага выхавання падрастаючага пакалення з’яўляецца білінгвальная адукацыя.

Моўная сфера жыцця любога грамадства, у тым ліку беларускага, вельмі складаная і далікатная. Тут, асабліва ва ўмовах блізкароднаснага двухмоўя, вялікую ролю іграюць моўныя густы грамадзян, стэрэатыпы, якія склаліся, нежаданне мяняць моўныя звычкі. Таму трэба ажыццявіць цэлы комплекс разнастайных мер і дзеянняў, каб беларуская мова рэальна заняла ў нашым жыцці тое месца, якое павінна займаць. Па перакананні А.А.Лукашанца, для гэтага неабходна забяспечыць лінгвістычныя, прававыя, адукацыйныя і сацыяльна-псіхалагічныя ўмовы. Самым важным для пашырэння сферы выкарыстання беларускай мовы становіцца адукацыйны аспект. Абедзве мовы ў сістэме адукацыі неабходна паставіць у аднолькавыя ўмовы. Кожны навучэнец, заканчваючы школу, абавязаны валодаць дзвюма дзяржаўнымі мовамі настолькі, каб свабодна карыстацца імі ў любой сферы, а выпускнік ВНУ – свабодна ажыццяўляць сваю прафесійную дзейнасць.

Назапашаны айчыннымі і замежнымі навукоўцамі вялікі тэарэтычны і практычны матэрыял па пытаннях двухмоўнага выхавання і навучання падрастаючага пакалення сведчыць аб складанасці і шматаспектнасці праблемы дзіцячага білінгвізму. Дасягненні білінгвалогіі паказалі важнасць педагагічна пісьменнай, дэталёва прадуманай арганізацыі вучэбна-выхаваўчай дзейнасці, якая ўплывае не толькі на эфектыўнасць авалодання дзвюма моўнымі сістэмамі, але і на фарміраванне асобы ў цэлым (А.М.Богуш, Я.М.Верашчагін, Л.С.Выгоцкі, І.А.Зімавая, Н.У.Імедадзе, А.А.Лявонцьеў, У.Ф.Макі, А.І.Негнявіцкая, К.Ю.Пратасава, М.Сігуан, Н.І.Сарочкіна, Н.С.Старжынская, А.Я.Супрун, Г.М.Чыршава, А.М.Шахнаровіч і інш.).

Білінгвальнае навучанне – спецыяльна арганізаваны, мэтанакіраваны працэс развіцця і ўдасканалення маўлення дзяцей на дзвюх мовах і далучэнне іх да нацыянальнай і сусветнай культуры сродкамі дадзеных моў. Білінгвальнае навучанне ёсць сродак білінгвальнага выхавання дзяцей.

Білінгвальнае выхаванне – гэта мэтанакіраваны, свядома арганізаваны педагагічны працэс, які садзейнічае ўсебаковаму і гарманічнаму развіццю асобы дзіцяці сродкамі дзвюх моў і прадстаўленых імі культур.

Прымяненне дзвюх моў у сістэме адукацыі, якая адносіцца да тыпу сацыяльных сістэм, падпарадкавана ўплыву сукупнасці знешніх і ўнутраных фактараў. Да знешніх фактараў адносяцца: узровень і стан развіцця грамадства, пераважная дзяржаўная моўная палітыка, якая існуе сацыялінгвістычная сітуацыя. Унутранымі фактарамі, якія непасрэдна ўплываюць на стан і якасць двухмоўнай адукацыі, з’яўляюцца нарматыўна-прававое і праграмнае забеспячэнне; навукова-метадычная база двухмоўнай адукацыі; наяўнасць кадравых рэсурсаў, якія здольны ажыццяўляць выхаванне і навучанне на дзвюх мовах (М.Сігуан, У.Ф.Макі, К.Ю.Пратасава).

Найбольш прымальным з’яўляецца метад мяккай імерсіі, якая прадугледжвае паступовае ўвядзенне другой мовы ў працэс навучання. Таксама шырока выкарыстоўваецца ў практыцы білінгвальнага навучання частковая імерсія, якая прадугледжвае арганізацыю працэсу навучання сродкамі дзвюх моў.

Адносна парытэтнай мадэлі варта адзначыць, што раўнапраўе ў выкарыстанні дзвюх моў, на наш погляд, тычыцца, перш за ўсё, арганізацыі ўсяго выхаваўча-адукацыйнага працэсу ва ўстанове адукацыі. З мэтай забеспячэння максімальна спрыяльных умоў для развіцця дзіцяці ў цэлым і паспяховага фарміравання двухмоўя ў прыватнасці неабходна стварыць спецыяльнае камунікатыўнае асяроддзе, якое прадугледжвае прысутнасць дзвюх моў ва ўсіх відах дзіцячай дзейнасці і арганізацыю спецыяльных заняткаў па развіцці маўлення на дзвюх мовах (А.М.Богуш, К.Ю.Пратасава, Н.С.Старжынская і інш.).

Існуючая ў свеце разнастайнасць відаў двухмоўных адукацыйных сістэм абумоўлена, перш за ўсё, разнастайнасцю моўных мэтаў. Сумавальны пералік моўных мэт найбольш поўна прадстаўлены замежнымі даследчыкамі М.Сігуанам і У.Ф.Макі. Імі вылучаюцца наступныя моўныя мэты білінгвальных адукацыйных сістэм:

1) сістэма адукацыі ставіць мэту даць навучэнцам поўную і роўную кампетэнцыю ў дзвюх мовах;

2) сістэма адукацыі ставіць мэтай поўную кампетэнтнасць і здольнасць універсальна карыстацца адной з моў і сярэднюю кампетэнтнасць і абмежаванае выкарыстанне другой мовы;

3) сістэма адукацыі ставіць мэтай толькі ўводзіны ў веданне і ўжыванне другой мовы;

4) сістэма выкарыстоўвае адну з моў толькі ў якасці сродку азнаямлення з другой, якая з’яўляецца мовай навучання.

Як відаць з выдзеленых дэскрыпцый, фарміраванне ў асобы прадуктыўнага, збалансаванага, нарматыўнага двухмоўя магчыма толькі пры рэалізацыі першай мэты, накіраванай на забеспячэнне роўнай кампетэнцыі ў дзвюх мовах.

У цэнтры ўвагі сучасных лінгвадыдактычных даследаванняў, заснаваных на канцэпцыі асобасна-арыентаванай адукацыі, знаходзіцца моўная асоба. Канцэпцыя моўнай асобы першапачаткова ўзнікла і развівалася ў лінгвістыцы (Ё.Л.Вайсгербер, В.У.Вінаградаў) на аснове агульнай тэорыі асобы. Змест і структура паняцця «моўная асоба» разглядаліся такімі навукоўцамі, як Г.І.Богін, Ю.М.Каравулаў, Л.П.Крысін і інш. Пад моўнай асобай маецца на ўвазе чалавек як карыстальнік і творца мовы, як асоба, выяўленая ў мове. Моўная асоба фарміруецца бесперапынна пад уплывам як развіццёвага патэнцыялу моўнага асяроддзя, так і спецыяльна арганізаванага выхавання і навучання. Асновай моўнай асобы выступае «моўнае ядро асобы». На думку М.Г.Яленскага, пад «моўным ядром асобы» варта разумець функцыянальную сістэму лінгвакультурных уяўленняў, моўных ведаў і камунікатыўных здольнасцей, якія забяспечваюць свабоднае карыстанне мовай і маўленнем...». М.Г.Яленскі на аснове развіцця і ўдакладнення мадэляў моўнай асобы, распрацаваных К.К.Платонавым, Р.С.Немавым, Г.І.Саранцавым, Ю.М.Каравулавым і іншымі, прапануе сваю структуру моўнага ядра асобы, у якой вылучае:

кагнітыўны сегмент (законы, паняцці, тэрміны, дэфініцыі, якія забяспечваюць пазнавальную дзейнасць і фарміруюць свядомасць);

лексіка-граматычны сегмент (лексічнае, фанетычнае, граматычнае, стылістычнае забеспячэнне камунікатыўнай дзейнасці);

прагматычны сегмент (практычная сацыяльна абумоўленая маўленчая дзейнасць);

лінгвакультурны сегмент (усведамленне мовы як феномена духоўнай культуры, спасціжэнне з яго дапамогай культурных узораў, авалоданне культурай праз мову);

матывацыйна-эматыўны сегмент (накіраванасць асобы на авалоданне мовай і маўленнем, патрэбнасць у маўленчым самавыяўленні, эмацыйна-экспрэсіўнае рэагаванне на з’явы навакольнай рэчаіснасці з дапамогай мовы).

Прапанаваная М.Г.Яленскім мадэль моўнага ядра асобы можа служыць асновай зместу моўнай адукацыі. Аднак дадзеная мадэль, з’яўляючыся універсальнай, тычыцца, перш за ўсё, моўнай асобы, фарміраванне якой адбываецца ў традыцыйнай сацыялінгвістычнай сітуацыі аднамоўя. Калі мэтай білінгвальнага навучання з’яўляецца дасягненне роўнай кампетэнцыі ў дзвюх мовах, то патрабуецца адносна поўнае і якаснае развіццё ўсіх пералічаных вышэй элементаў моўнага ядра асобы на кожнай з моў.

Білінгвальнае выхаванне і навучанне павінна рэалізоўвацца з улікам метапрынцыпу духоўна-маральнай адукацыі, які прадугледжвае: супастаўленне культурных каштоўнасцей, звычаяў, традыцый іншых краін з веданнем роднай культуры; выяўленне асаблівасцей сацыяльнага развіцця краіны вывучаемай мовы з іх наступным улікам ва ўзаемаадносінах з носьбітамі дадзенай культуры; фарміраванне пачуцця павагі да культурных дасягненняў другога народа.

У працэсе арганізацыі білінгвальнай адукацыі неабходна ўлічваць не толькі агульнапедагагічныя прынцыпы выхавання і навучання, але і спецыфічныя, такія як: прынцып дыялогу культур, прынцып аксіялагізацыі і культуралагічнай адпаведнасці.

Прынцып дыялогу культур з’яўляецца не толькі метадалагічным прынцыпам білінгвальнай адукацыі, але і сродкам. Дыялог культур рэалізуецца праз чатыры асноўных аспекты (па Я.І.Пассаву): сацыялагічны (узаемасувязь сусветнай, нацыянальнай і этнічнай культур, іх агульнасць); сацыякультурны (кожны з бакоў зносін набывае статус суб’екта); аксіялагічны (усведамленне, разуменне, павага і супастаўленне каштоўнасцей роднай і культуры вывучаемай мовы); псіхалагічны (імкненне да супрацоўніцтва, сумеснай дзейнасці, асобаснага і эмацыйнага кантакту). Прынцып дыялогу культур дазваляе выключыць нацыянальную абсалютызацыю, забяспечыць інтэграцыю ў сусветную сацыякультурную прастору на ўсіх узроўнях (дзяржаўным, грамадскім, этнічным і асобасным) і ў той жа час дазваляе захоўваць нацыянальную самабытнасць.

Прынцып аксіялагізацыі прадугледжвае неабходнасць перадачы і засваення ў працэсе арганізацыі білінгвальнай адукацыі духоўных каштоўнасцей этнічнай, нацыянальнай і іншамоўнай культуры. Станаўленне каштоўнасных арыентацый прадугледжвае працэс суб’ектывізацыі каштоўнасцей, які праходзіць пэўныя этапы станаўлення: каштоўнасныя веды (суб’ектыўнае адлюстраванне каштоўнасных катэгорый), каштоўнасная свядомасць (эмацыйнае асобаснае адлюстраванне), каштоўнаснае стаўленне (суб’ектыўная значнасць), каштоўнасная пазіцыя (унутраная дэтэрмінанта паводзін суб’екта, якая ўзнікае на аснове каштоўнаснага стаўлення), каштоўнасная ўстаноўка (імкненне да актыўнасці, гатоўнасць да дзейнасці ў адпаведнасці з пазіцыяй).

Сутнасць фарміравання аксіялагічных арыенціраў у працэсе духоўна-маральнага выхавання заключаецца ў разуменні таго агульнага і асаблівага ў матэрыяльных і духоўных каштоўнасцях розных культур. Асноўным сродкам такога ўсведамлення з’яўляюцца лінгвістычныя параўнанні для вылучэння супадзенняў светапоглядных ідэй і знаходжання своеасаблівага. Такія параўнанні спрыяюць умацаванню каштоўнасных ведаў, фарміраванню павагі да іншых культур, а таксама здольнасці да іх ўспрымання.

Прынцып культуралагічнай адпаведнасці прадугледжвае пабудову зместу выхавання і навучання на аснове дасягненняў як сусветнай культуры, так і культуры нацыянальнай. Абагульняючы дадзеныя даследаванні, сфармулюем мадэль білінгвальнай адукацыі навучэнцаў, якая ўключае мэту, базавыя ўмовы, задачы, змест, сукупнасць канцэптуальных ідэй, прынцыпы, вядучыя метады і ўмовы эфектыўнасці.

Мэта: станаўленне цэласнай духоўна-маральнай асобы навучэнца, яе паўнавартаснае развіццё шляхам інтэграцыі ў дзве культуры сродкамі дзвюх моў.

Базавыя ўмовы: заканадаўчае і нарматыўна-прававое забеспячэнне.

Задачы:

фарміраваць у дашкольнікаў і школьнікаў ўсведамленне моўных з’яў, якія забяспечваюць пазнавальную дзейнасць па засваенні дзвюх моў (кагнітыўны сегмент);

развіваць пасіўны і актыўны слоўнік выхаванцаў і навучэнцаў, граматычны лад, гукавую культуру мовы на дзвюх мовах (лексіка-граматычны сегмент);

развіваць навыкі маўленчых зносін на дзвюх мовах (прагматычны сегмент);

спрыяць усведамленню мовы як феномена духоўнай культуры, спасціжэння з яго дапамогай культурных узораў, авалодання культурай праз мову (лінгвакультурны сегмент);

садзейнічаць фарміраванню станоўчай матывацыі да авалодання дзвюма мовамі, патрэбы ў маўленчым самавыяўленні, эмацыйна-экспрэсіўным рэагаванні на з’явы навакольнай рэчаіснасці з дапамогай дзвюх моў (матывацыйна-эматыўны сегмент).

Дадзеныя задачы вырашаюцца з улікам дамінавання асноўнай функцыянальнай мовы навучэнца. Кагнітыўны, лексіка-граматычны, прагматычны, лінгвакультурны і матывацыйна-эматыўны сегменты моўнага ядра асобы вызначаюць змест білінгвальнага дашкольнай і агульнай сярэдняй адукацыі.

Дасягненне дадзенага ўзроўню магчыма толькі пры ўмове мэтанакіраванай, планамернай, зацікаўленай, асэнсаванай працы ўсіх суб’ектаў выхаваўчага працэсу (сям’і, школы, сацыяльных інстытутаў і актыўнасці саміх выхаванцаў) у адукацыйнай прасторы, якая разглядаецца як від прасторы, месца, якое ахоплівае чалавека і асяроддзе ў працэсе іх узаемадзеяння, вынікам якога выступае прырашчэнне індывідуальнай культуры навучэнца.

У цэнтры мадэлі знаходзіцца каштоўнасна-сэнсавае ядро, аснову якога складае асоба школьніка.

Другі ўзровень мадэлі складае саму адукацыйна-выхаваўчую прастору. «Рэзанансныя кропкі» размеркаваны па ўсёй адукацыйна-выхаваўчай прасторы.

Трэці ўзровень мадэлі – каардынацыйна-педагагічны кампанент, які ўключае наступныя звёны: аналітыка-распрацоўвальнае, экспертнае,  зацвярджальнае, кіравання і кантролю.

Сучасная адукацыйная прастора выступае як фактар сацыяльнай стабільнасці і адаптацыі асобы ў шматкультурным асяроддзі; шлях рэалізацыі аксіялагічных імператываў; сродак задавальнення адукацыйных, пазнавальных і культурных патрэб чалавека; форма сацыяльна-педагагічнага забеспячэння падтрымкі і бяспекі дзяцей і моладзі.

Галоўнай мэтай сучаснай адукацыйнай прасторы павінна стаць стварэнне гуманістычнай атмасферы, арыентаванай на асобасны падыход у развіцці кожнага дзіцяці, на выпрацоўку і рэалізацыю ўмоў сацыяльна-педагагічнага забеспячэння бяспекі дзяцей і моладзі ў сучасным соцыуме.

Функцыямі сучаснай адукацыйнай прасторы выступаюць фарміраванне і развіццё ў моладзі ўстойлівых уяўленняў аб сваіх духоўна-маральных каранях, аб духоўна-маральных і культурных каштоўнасцях свайго народа, традыцыях дзяржаўнасці. І на гэтай аснове фарміраванне ўяўленняў аб разнастайнасці культур у свеце, выхаванне пазітыўнага, талерантнага стаўлення да культурных адрозненняў, развіццё ўменняў гуманнага, прадуктыўнага ўзаемадзеяння з прадстаўнікамі іншых культур, стварэнне ўмоў і механізмаў сацыяльна-педагагічнага забеспячэння бяспекі дзяцей і моладзі ў соцыуме.

У даследаваннях С.К.Бондыравай, В.Г.Бачаровай, Ю.С.Давыдава, У.І.Загвязінскага і іншых паказана, што адукацыйная прастора і сацыяльнае асяроддзе з’яўляюцца педагагічнымі фактарамі і нясуць велізарны адукацыйны і выхаваўчы патэнцыялы, таму важна сістэмнае ўзаемадзеянне сацыяльнага асяроддзя, школы і прасторы.

Маральнае развіццё асобы навучэнца ў сучаснай адукацыйнай прасторы, фарміраванне ў навучэнцаў сістэмы духоўна-маральных каштоўнасцей і ўменне з іх пазіцый ацэньваць свае дзеянні і ўчынкі можа забяспечыць засваенне імі праграмы факультатыўных заняткаў «Асновы праваслаўнай культуры». Тут не столькі адбываецца засваенне навучэнцамі сістэмы ведаў, колькі фарміраванне ў іх матывацыі ўчынкаў, засваенне норм паводзін, характэрных для праваслаўнай культуры. Забяспечваецца фарміраванне светапогляду навучэнцаў, усвядомлены выбар імі маральных арыенціраў, правільны адбор крытэрыяў ацэнкі думак і дзеянняў (з пазіцый дабра і зла).

У ходзе рэалізацыі інавацыйнага праекта выкарыстоўваюцца наступныя дзяржаўныя праграмы, зыходзячы з запытаў вучняў і іх бацькоў і магчымасцей установы адукацыі:

Вучэбная праграма факультатыўных заняткаў для I-IV класаў устаноў агульнай сярэдняй адукацыі «Асновы праваслаўнай культуры»;

Вучэбная праграма факультатыўных заняткаў для V-IX класаў устаноў агульнай сярэдняй адукацыі «Асновы праваслаўнай культуры»; 

Пры планаванні і арганізацыі інавацыйнай працы ўдзельнікі інавацыйнага праекта кіруюцца:

Пагадненнем аб супрацоўніцтве паміж Міністэрствам адукацыі і навукі Рэспублікі Беларусь і Беларускім Экзархатам ад 20 верасня 1994 года;

Палажэннем аб парадку, умовах, змесце і формах узаемадзеяння ўстаноў адукацыі з рэлігійнымі арганізацыямі ў пытаннях выхавання навучэнцаў (зацверджана Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь 24.06.2011         № 838);

інструктыўна-метадычнымі пісьмамі Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь:

ад 15.08.1995 № 21-12/799 «Аб адносінах да рэлігійнай дзейнасці замежных місіянераў у дзяржаўных навучальна-выхаваўчых установах»;

ад 06.06.96 № 12-13/16 «Аб арганізацыі рэлігійнымі абшчынамі дзіцячых аздараўленчых лагераў»;

ад 16.09.1997 № 12-3/363 «Аб адносінах дзяржаўных вучэбна-выхаваўчых устаноў да рэлігійнага навучання і выхавання вучняў»;

ад 14.06.1999 № 12-4 / 566 «Аб узаемаадносінах дзяржаўных вучэбна-выхаваўчых устаноў з рэлігійнымі арганізацыямі і процідзеянні дэструктыўным сектам ва ўстановах адукацыі Рэспублікі Беларусь»;

ад 23.08.2000 № 12-4 / 414 «Рэкамендацыі па арганізацыі выхаваўчай работы»;

ад 14.12.2000 № 20-12 / 264 «Аб дыферэнцыяваным падыходзе да супрацоўніцтва з традыцыйнымі для рэспублікі канфесіямі»;

Пастановай калегій Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь і Дзяржаўнага камітэта па справах рэлігій і нацыянальнасцей Рэспублікі Беларусь:

 ад 6.03.2000 г. № 4/4 «Аб духоўна-маральным выхаванні і пераадоленні ўплыву дэструктыўных сект і арганізацый на вучнёўскую і студэнцкую моладзь»;

ад 09.09.2005 г. № 21-12/193 – 2 «Аб парадку, умовах, змесце і формах супрацоўніцтва органаў кіравання адукацыяй і ўстаноў адукацыі Рэспублікі Беларусь са структурамі беларускай праваслаўнай царквы ў пытаннях выхаваўчай і адукацыйнай дзейнасці».

У арганізацыі выхаваўчага працэсу педагогі выкарыстоўваюць наступныя дапаможнікі і метадычныя матэрыялы:

1. Осіпаў, А. І. Духоўнасць. Традыцыя. Патрыятызм / А. І. Осіпаў. – Мінск: Маладзёжнае навуковае таварыства, 2001. – 100 с.
2. Осіпаў, А. І. Праваслаўе і духоўная бяспека / А. І. Осіпаў. – Мінск: БПЦ, 2012. – 224 с.
3. Лукашанец, А. А. Беларуская мова ў сучасным свеце / А. А. Лукашанец / / Полымя, 2010, № 9. – С. 138-151.
4. Лукашанец, А. А. Беларуская мова ў пачатку ХХІ ст. / А. А. Лукашанец // Веснік БДУ. Серыя 4, № 1, Мінск: БДУ, 2009. – С. 4-10.
5. Лукашанец, А. А. Беларуская мова: асабісты стан і функцыянаванне / А. А. Лукашанец/ Роднае слова, 2009 – № 2. – С. 11-14.
6. Прававое ўзаемадзеянне ўстаноў адукацыі з рэлігійнымі арганізацыямі ў Рэспубліцы Беларусь: дапаможнік для кіраўнікоў устаноў адукацыі, настаўнікаў, выхавальнікаў, студэнтаў / скл. А. В. Бройка. – Мінск: Адукацыя i выхаванне, 2007. –– 152 с.
7. Фінькевіч, Л. В., Бройка, А. В. і інш. Духоўна-маральнае выхаванне вучняў на праваслаўных традыцыях беларускага народа: дапаможнік для педагогаў / Л. В. Фінькевіч і інш. – Мінск: БПЦ, 2015. – 319 с.
8. Анатаваны каталог літаратуры «Духоўна-маральнае выхаванне дзяцей на праваслаўных традыцыях».

Пацверджанне педагагічнай эфектыўнасці і сацыяльна-эканамічнай значнасці вынікаў фундаментальных і прыкладных навуковых даследаванняў, апрабаваных у ходзе эксперыментальнай дзейнасці

У перыяд з 2003 па 2007 г. у Рэспубліцы Беларусь рэалізаваны эксперыментальны праект «Апрабацыя мадэлі зместу і форм духоўна-маральнага выхавання дашкольнікаў і малодшых школьнікаў на праваслаўных традыцыях беларускага народа», а ў 2009-2013 гг. праведзена інавацыйнае ўкараненне праграм духоўна-маральнага выхавання ва ўстановах дашкольнай адукацыі, у 1 – 4 і 5 – 7 класах.

Сапраўдны інавацыйны праект таксама развівае і паглыбляе вынікі папярэдніх праектаў «Укараненне мадэлі арганізацыйна-метадычнага забеспячэння праграм духоўна-маральнага выхавання навучэнцаў 8-9 класаў на праваслаўных традыцыях беларускага народа» (2013-2015 гг.) і «Укараненне мадэлі арганізацыйна-метадычнага забеспячэння праграм духоўна-маральнага выхавання навучэнцаў 10 – 11 класаў на праваслаўных традыцыях беларускага народа» (2015-2018 гг.)

Укараненне мадэлі арганізацыйна-метадычнага забеспячэння праграм духоўна-маральнага выхавання навучэнцаў на праваслаўных традыцыях беларускага народа праходзіла на базе шэрагу ўстаноў адукацыі Рэспублікі Беларусь.

Праграмы «Духоўна-маральнае выхаванне школьнікаў на праваслаўных традыцыях беларускага народа» распрацаваны НМУ «Нацыянальны інстытут адукацыі» Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь і прайшлі эксперыментальную апрабацыю ва ўстановах адукацыі Гомельскай, Мінскай, Віцебскай абласцей Рэспублікі Беларусь. У прыватнасці ў сярэдняй школе № 18 г. Полацка, сярэдняй школе № 7 г. Наваполацка, сярэдняй школе № 19 г. Оршы, сярэдняй школе № 8 г. Гомеля, гімназіі № 1 г. Жодзіна і іншых установах адукацыі. За час апрабацыі абгрунтаваны арганізацыйна-педагагічныя ўмовы духоўна-маральнага выхавання, распрацаваны крытэрыі і паказчыкі духоўна-маральнай выхаванасці навучэнцаў, складзены і апрабаваны праграмы факультатыўных заняткаў.

У ходзе інавацыі выдзелены, апрабаваны і гатовыя да шырокага ўкаранення крытэрыяльныя прыкметы ацэнкі ўзроўню сфарміраванасці духоўна-маральнага выхавання навучэнцаў; створана і апрабавана неабходнае навукова-метадычнае забеспячэнне найбольш эфектыўных шляхоў супрацоўніцтва органаў кіравання адукацыі, устаноў адукацыі і рэлігійных арганізацый у сферы духоўна-маральнага выхавання дзяцей і навучэнцаў. Адным са шляхоў гэтага супрацоўніцтва і з’яўляецца выхаванне навучэнцаў на праваслаўных традыцыях беларускага народа. Маніторынг сацыяльна-значнай дзейнасці навучэнцаў паказаў, што ў іх сфарміраваліся новыя погляды на праяўленне ўвагі і клопату аб сваіх блізкіх, аб іншых людзях; з’явілася жаданне аказваць дапамогу сябрам, якія трапілі ў цяжкую сітуацыю; змянілася манера паводзін у сям’і, у школе, у соцыуме. Практычная накіраванасць даследавання абумоўлена некалькімі аспектамі яе разгляду. Па-першае, сацыяльным – вынікі раскрываюць асаблівасці фарміравання «права выбару». І павага гэтага права – ёсць павага да асобы, без чаго нельга гаварыць пра якую-небудзь эфектыўнасць духоўна-маральнага выхавання падрастаючага пакалення. Па-другое, педагагічным – вынікі даследавання дапамаглі педагогам навучыць сваіх выхаванцаў перамагаць чэрствасць і эгаізм, жорсткасць і зайздрасць, няўпэўненасць і слабасць. Навучэнцы лічаць маральныя каштоўнасці неад’емнай нормай свайго жыцця і будуюць свае адносіны на прынцыпах дабра і любові, гонару і адказнасці. Пазітыўныя адносіны да навакольнага асяроддзя, адказнасць за свае ўчынкі прывялі да зніжэння неспрыяльных сацыяльных паказчыкаў і вастрыні духоўна - маральнага крызісу ў маладзёжным асяроддзі, умацавалі інстытут сям’і, беражлівыя адносіны да помнікаў духоўнай культуры і сваёй малой радзімы. Тэарэтычныя вынікі могуць быць выкарыстаны ў маштабе Рэспублікі Беларусь: ва ўстановах адукацыі, у сістэме павышэння кваліфікацыі.

Адкрыццё прапанаванага інавацыйнага праекта на базе ўстановы адукацыі, якая ўкараніла ў сваю педагагічную практыку праграмы духоўна-маральнага выхавання, дазволіць у поўнай меры выкарыстаць назапашаны метадычны вопыт, кадравы патэнцыял установы адукацыі, вопыт супрацоўніцтва з сем’ямі і праваслаўным прыходам.

Апісанне структуры і зместу ўкаранёнай інавацыйнай мадэлі

 

У мадэлі выдзелены 3 асноўныя блокі.

1. Канцэптуальна-мэтавы блок.

Мадэль, пакладзеная ў аснову інавацыйнага праекта, сфарміравана на аснове некалькіх канцэптуальных падыходаў да вывучэння праблем моўнай культуры і маральнага развіцця асобы навучэнца ў сучаснай адукацыйнай прасторы.

Аксіялагічны падыход, які прадугледжвае прыярытэтнае значэнне каштоўнасцей асобы і калектыву ў працэсе адукацыі і выхавання.

Асобасна-арыентаваны падыход мае на ўвазе індывідуалізацыю і творчую накіраванасць адукацыйнага і выхаваўчага працэсу па павышэнні ўзроўню моўнай культуры і маральнага развіцця асобы навучэнца ў адукацыйнай прасторы. Асобасна-арыентаваны падыход – гэта метадалагічная арыентацыя ў педагагічнай дзейнасці, якая дазваляе з дапамогай апоры на сістэму ўзаемазвязаных паняццяў, ідэй і спосабаў дзеянняў забяспечыць і падтрымаць працэсы самапазнання і самарэалізацыі асобы дзіцяці, развіццё яго непаўторнай індывідуальнасці. Педагог становіцца не столькі «крыніцай інфармацыі» і «кантралёрам», колькі дыягностам і памочнікам у развіцці асобы вучня.

Дзейнасны падыход, асноўным прынцыпам якога з’яўляецца прынцып адзінства свядомасці і дзейнасці, прадугледжвае ўзаемасувязь і ўзаемазалежнасць свядомасці і псіхікі і розных форм прадметнай дзейнасці.

Сістэмны падыход, пры якім адукацыя і выхаванне з пазіцыі сістэмнага падыходу разглядаюцца як сістэмы, якія валодаюць пэўнымі структурамі, але не зводзяцца да сумы канкрэтных элементаў, у іх уласцівасці кожнага элемента вызначаюцца яго месцам у агульнай структуры. Асноватворнай метадалагічнай ідэяй пры гэтым выступае разуменне сістэмы як:

1) цэласнай адукацыі;

2) сукупнасці элементаў, якія знаходзяцца ў адносінах і сувязях адзін з адным, якая валодае структурай;

3) арганізаванага мноства асобных элементаў, якія аб’яднаны адзін з адным і ўтвараюць пэўнага роду цэласнае адзінства.

Асноўныя прынцыпы дзейнасці – развіццё, бесперапыннасць, пераемнасць, даступнасць, самаарганізацыя, самакіраванне.

У мадэлі вылучаны звёны працэсу маральнага развіцця, які прадугледжвае засваенне маральных норм, фарміраванне маральнай свядомасці і маральных паводзін.

2. Змястоўна-дзейнасны блок

Прапанаваны аб’яднаны адзінай задумай комплекс сацыяльна-арыентаваных мерапрыемстваў, накіраваных на рашэнне асноўных задач інавацыйнай дзейнасці.

Дзейнасць па рэалізацыі інавацыйнага праекта арганізавана з улікам пераемнасці ў сістэме «дашкольная адукацыя – агульная сярэдняя адукацыя – сярэдняя спецыяльная адукацыя».

Рэалізацыя духоўна-маральнага выхавання ва ўмовах дзяржаўнага двухмоўя ажыццяўляецца каардынацыйным саветам на падставе планаў сумеснай работы па рэалізацыі інавацыйнага праекта паміж дзяржаўнай установай адукацы «Салтанаўшчынскі навучальна-педагагічны комплекс дзіцячы сад – сярэдняя школа» і храмам Святой Жываначальнай Троіцы, дагавораў аб сацыяльным партнёрстве з дзяржаўнай установай культуры «Салтанаўшчынскі сельскі клуб», дзяржаўнай установай культуры «Салтанаўшчынская сельская бібліятэка», дзяржаўнай установай культуры «Лявонавіцкі сельскі дом культуры», дзяржаўнай установай культуры «Лявонавіцкая сельская бібліятэка».

З мэтай каардынацыі дзейнасці ў рамках рэгіянальнай сацыякультурнай прасторы створаны каардынацыйны савет, у склад якога ўваходзяць кіраўнікі вышэй пералічаных устаноў і арганізацый, а таксама творчая група з ліку педагогаў і работнікаў гэтых устаноў.

Суб’екты адукацыйнага працэсу забяспечваюць эфектыўнасць рэалізацыі факультатыўнага курса «Асновы праваслаўнай культуры» і іншых праграм духоўна-маральнага выхавання на праваслаўных традыцыях і каштоўнасцях беларускага народа, што прывядзе да павышэння ўзроўню маральнага развіцця асобы вучня на праваслаўных традыцыях і каштоўнасцях беларускага народа.

Формы, метады і прыёмы працы:

абмен вопытам у рамках сумесных семінараў, канферэнцый;

удзел педагагічных работнікаў у метадычнай рабоце;

пашырэнне спектру дадатковых адукацыйных паслуг, павышэнне іх якасці;

майстар-класы.

Арганізацыя маральнага развіцця асобы вучня ў сучаснай адукацыйнай прасторы на праваслаўных традыцыях і каштоўнасцях беларускага народа ажыццяўляецца праз:

праектную дзейнасць дзяцей і дарослых;

уключэнне навучэнцаў у краязнаўчую работу, накіраваную на вывучэнне роднага краю;

актуалізацыю маральных каштоўнасцей у адукацыйнай дзейнасці;

Дзейнасць арганізуецца з улікам індывідуальных і ўзроставых асаблівасцей вучняў.

Змест работы на 1-й ступені агульнай сярэдняй адукацыі рэалізуецца праз сістэму пазаўрочных заняткаў, якая дапаможа: вучыць наладжваць сяброўскія адносіны, праяўляць міралюбівае стаўленне адзін да аднаго, дараваць і прасіць прабачэння; развіваць уменні будаваць свае адносіны з аднагодкамі і людзьмі, якія жывуць побач, у адпаведнасці з маральнымі правіламі і нормамі;паважаць і шанаваць бацькоў, выхоўваць жаданне ўнесці свой уклад у агульную працу на карысць сям’і; знаёміць з праваслаўнымі святамі, святымі, святынямі, традыцыямі беларускага народа.

Змест работы на 2-й ступені агульнай сярэдняй адукацыі рэалізуецца праз сістэму пазаўрочных заняткаў, якія дапамогуць: развіваць самасвядомасць і самаацэнку вучняў, імкненне да самаўдасканалення ў адпаведнасці з маральнымі нормамі і правіламі; паглыбляць ўяўленні аб праваслаўнай Беларусі, аб нацыянальных святынях, традыцыях і каштоўнасцях беларускага народа; вывучаць культурную спадчыну народаў свету; фарміраваць духоўна-маральныя каштоўнасці, талерантнае стаўленне да людзей іншых нацыянальнасцей.

Змест работы на 3-й ступені агульнай сярэдняй адукацыі рэалізуецца праз сістэму пазаўрочных заняткаў, якія дапамогуць: фарміраваць светапоглядную пазіцыю навучэнцаў на аснове ведаў фундаментальных маральных законаў і нормаў; выхоўваць талерантнае стаўленне да культуры, каштоўнасцей і традыцый іншых народаў і культур; фарміраваць уменне супрацьстаяць негатыўнаму ўплыву субкультур і дэструктыўных груповак.

Праца накіравана на выхаванне навучэнца як грамадзяніна Рэспублікі Беларусь, як прадстаўніка свайго народа, які прапагандуе праваслаўныя традыцыі. У сістэме работы, якая садзейнічае моўнаму і маральнаму развіццю навучэнцаў на праваслаўных традыцыях і каштоўнасцях беларускага народа, рэалізуюцца праграмы факультатыўных курсаў «Асновы праваслаўнай культуры», пазакласныя выхаваўчыя мерапрыемствы, арганізуюцца пошукава-даследчая, экскурсійная дзейнасць, паломніцкія паездкі, наведванне музеяў, тэатраў, выстаў, знаёмства з творамі прыкладнога мастацтва.

Педагогі дзяржаўнай установы адукацыі «Салтанаўшчынскі навучальна- педагагічны комплекс дзіцячы сад – сярэдняя школа» ўносяць свой неацэнны ўклад у духоўна-маральнае выхаванне. Для таго, каб зразумець музыку і жывапіс іншых народаў, не трэба веданне мовы; гэта адзін з першых сродкаў, якім людзі маглі выказаць свае пачуцці і эмоцыі. Далучаючы дзяцей да музыкі і жывапісу іншых народаў, педагогі ўзбагачаюць светаўспрыманне дзяцей, выхоўваюць камунікатыўныя навыкі, вучаць разуменню і павазе да іншых культур і цывілізацый, ўсведамленню неабходнасці ўзаемаразумення паміж людзьмі і цэлымі народамі.

Сумесная дзейнасць дзяцей і дарослых па падрыхтоўцы і правядзенні праваслаўных свят, асветніцкіх гутарак і іншых мерапрыемстваў, спрыяе вырашэнню такіх задач, як паляпшэнне ўзаемаразумення, павага, узаемадапамога. Аўтарытэт бацькоў, устойлівасць іх уяўленняў, этычных каштоўнасцей аказваюць не менш моцнае ўздзеянне на асобу дзіцяці, чым інфармацыйнае – Інтэрнэт-прастора або тэлебачанне. Бацькі і дзеці актыўна ўдзельнічаюць у дзейнасці, ацэньваюць эфектыўнасць арганізацыі навучання і выхавання ў рамках кластара, спрыяюць пазітыўнай карэкцыі зместу мерапрыемстваў і практычнай дзейнасці суб’ектаў сацыяльна-педагагічнага партнёрства. Законныя прадстаўнікі вучняў, арганізуючы і прымаючы ўдзел у тэматычных вечарах, святах, экскурсіях на месца працы бацькоў, паломніцкіх паездках, выставах дакументаў хатняга архіва, фотасесіях, у працы сямейных клубаў садзейнічаюць маральнаму развіццю навучэнцаў, фарміраванню сістэмы каштоўнасных арыентацый, грамадзянскасці, патрыятызму, талерантнасці, пачуцця ўласнай годнасці, умення разумець іншага і самога сябе. Галоўным элементам выхаваўчай дзейнасці з’яўляецца метадычная падрыхтоўка педагогаў, бо менавіта яны з’яўляюцца тымі індуктарамі, якія перадаюць навучэнцам інфармацыю, мэтай якой стане фарміраванне падрастаючага пакалення як патрыётаў сваёй Айчыны, маральна здаровых асоб з ярка выяўленай індывідуальнасцю, якая мае свае асаблівасці мыслення, характару і паводзін.

У сувязі з гэтым актуальным з’яўляецца арганізацыя ўзаемадзеяння з прадстаўнікамі аддзела рэлігійнай адукацыі і катэхізацыі Слуцка-Салігорскай епархіі, якія аказваюць педагогам нашай ўстановы адукацыі метадычную і інфармацыйную падтрымку. Укараненне мадэлі моўнай культуры асобы вучня ў сучаснай адукацыйнай прасторы створыць аснову для фарміравання пазітыўнага ўспрымання духоўна-маральных, гістарычных і культурных каштоўнасцей свайго народа і пазітыўнага вобразу культуры іншых народаў, садзейнічае кансалідацыі грамадства.

Чакаемыя вынікі

рэалізацыі мадэлі моўнай культуры вучняў у рамках інавацыйнага праекта:

павышэнне ўзроўню моўнай культуры і маральнага развіцця асобы навучэнца, яго чалавекалюбства і міласэрнасці, сацыяльнай адказнасці і актыўнасці, накіраваных на ўдасканаленне сябе і навакольнага свету;

умацаванне сацыяльнага партнёрства, пашырэнне знешніх сувязей установы адукацыі з іншымі зацікаўленымі арганізацыямі і ўстановамі ў вырашэнні надзённых сацыяльных праблем;

забеспячэнне пераемнасці ў рэалізацыі праграм духоўна-маральнага выхавання навучэнцаў розных прыступак і тыпаў устаноў адукацыi;

развіццё прафесійных кампетэнцый суб’ектаў адукацыйнай прасторы; стварэнне метадычных і інфармацыйных рэсурсаў для вучэбна-метадычных комплексаў новага пакалення па рэалізацыі праграмнага зместу духоўна-маральнага выхавання навучэнцаў.

Сувыканаўцы:

Праваслаўны прыход храма Святой Жываначальнай Троіцы;

дзяржаўная ўстанова культуры «Салтанаўшчынскі сельскі клуб»;

дзяржаўная ўстанова культуры «Салтанаўшчынская сельская бібліятэка»;

дзяржаўная ўстанова культуры «Лявонавіцкі сельскі дом культуры»;

дзяржаўная ўстанова культуры «Лявонавіцкая сельская бібліятэка».